Mreža Pošumimo Vojvodinu pruža punu podršku meštanima Bavaništa, sela u opštini Kovin, koji se mesecima unazad bore za očuvanje svoje viševekovne šume. Njihov zahtev je da se šuma izuzme iz stečajne mase DPP“ Lune Milovanović“ u stečaju i da ostane u državnom vlasništvu, u kome je oduvek bila. Aktivisti iz Bavaništa su zakazali miran protest u sredu, 1. marta 2023. godine u 11 časova ispred Opštine Kovin, rešeni da istraju u svojoj borbi i ukažu široj javnosti na probleme i neregularnosti koje se dešavaju.
Prvi pisani tragovi o Bavaništanskoj šumi datiraju iz 16. veka, kada je u njoj sagrađen manastir koji i danas postoji. Šuma i šumsko zemljište se prostire na 42ha, od čega je 11ha vlasništvo manastira, a 32ha dato na korišćenje DPP „Lune Milovanović“.
Problemi su nastali septembra prošle godine, kada su meštani Bavaništa primetili i alarmirali nadležne institucije da se šuma seče. Po izlasku Pokrajinskog inspektora za poljoprivredu, vodoprivredu i šumarstvo, kao i Jedinice MUPa RS za suzbijanje ekološkog kriminala i zaštitu životne sredine, seča je zaustavljena i podnete su krivične prijave protiv počinioca. Do izlaska nadležnih, aktivisti su se organizovali i 24 sata čuvali šumu. Šteta koja je naneta se procenjuje na više stotina hiljada evra, pošto su posečena staba hrasta lužnjaka starosti od 120 do preko 200 godina i nešto jasena. Preduzeće koje je seklo zdrava, izuzetno vredna stabla, je imalo sklopljen ugovor o sanitarnoj seči šume, što podrazumeva održavanje, a ne eksploataciju prostora.
Potom, 10. februara ove godine Agencija za licenciranje stečajnih upravnika oglasila je „prodaju šumskog zemljišta sa pripadajućom drvnom masom, vlasništvo DPP „Lune Milovanović“ u stečaju iz Bavaništa“. Po rečima meštana Bavaništa, šuma nije vlasništvo pomenutog preduzeća i o tome ne postoje pisani tragovi. Kako je ono postalo „vlasnik“ ostaje nepoznanica.
Bavaništanska šuma se mora očuvati, ne samo zbog ekološke funkcije, kao stanište zaštićenih vrsta, već i kao odbrana od košave i prostor koji čuva basen vode iz koga se napaja Bavanište.
Smatramo da je ovo još jedan u nizu primera gde se građani ne obaveštavaju, pitaju i ne odlučuju u donošenju odluka esencijalno važnih za opstanak njihovih zajednica.
Od kada je osnovana 2020. godine, mreža „Pošumimo Vojvodinu“ istražuje kako se planira i koliko finansira pošumljavanje u Vojvodini, na pokrajinskom i lokalnom nivou, kako bi argumentovano nastupala prema javnosti i vlastima. Komuniciramo sa građanima, trudimo se da prepoznamo i artikulišemo stavove i potrebe javnosti, kako bi ih predstavili nosiocima vlasti – donosiocima odluka. Tako pokušavamo da utičemo na to kakve će te odluke biti i da li će doprineti očuvanju i unapređenju postojećih šuma i povećanju površina pod šumama u AP Vojvodini.
Tokom dva meseca kampanje i peticije za izmene zakona, a u cilju otklanjanja dela problema koji pošumljavanje u Vojvodini ograničavaju, imali smo intenzivne kontakte sa građanima, na internetu i uživo. Više od 20 objava doprlo je do 750.000 korisnika, koji su ostavili više od 1000 komentara na društvenim mrežama i onlajn peticiji, ili su poslali poruke na stanici mreže i elektronskom poštom. U oko 25 opština i gradova podelili smo 20 hiljada letaka i razgovarali sa građanima. Pažljivo smo pročitali i saslušali sva mišljenja i zaključili sledeće:
– Velika većina građana razume značaj postojanja šuma i njihov povoljan uticaj na kvalitet života, ekonomiju i zdravlje. Smatra da je šumovitost Vojvodine nedovoljna i želi da bude veća. Oni koji misle da u Vojvodini, sa intenzivnom poljoprivredom, nema mesta za šume i da se ne treba odricati poljoprivrednog zemljišta radi pošumljavanja su zaista retki.
– Većina građana shvata uzroke i probleme koji pošumljavanje ograničavaju i onemogućavaju. Mnogi su imali svest o tome i pre čitanja objava sa rezultatima istraživanja, jer su iznosili i svoja lična negativna iskustva. Građani su jasno uočili otežane procedure za prenamenu zemljišta, nevoljnost opština i gradova da poljoprivredno zemljište izdvoje za pošumljavanje, jer ne žele da se odreknu prihoda od zakupa, zatim nebrigu nakon sadnje, uništenja sadnica zbog davanja u zakup ranije pošumljenog zemljišta, te postojanje drugih prioriteta, kao najvažnije razloge zašto pošumljavanje izostaje. Takva loša iskustva imaju i pojedinci i ekološka, lovačka, pčelarska udruženja.
– Nepoverenje u sposobnosti i dobronamernost nadležnih organa, ali i drugih aktera je vrlo zastupljeno. Manji broj građana smatra da bi trebalo pristupiti konkretnim akcijama sadnje šuma bez učešća vlasti, zanemarujući probleme na čijem zemljištu bi se sadilo i ko bi tim površinama upravljao, što ukazuje na dobru volju, ali i na nedostatak svesti o problemima i potpuno nepoverenje u nadležne. Sasvim mali deo nema poverenja ni u vlasti, ali ni u inicijative građana, niti veruje da će ikada doći do pošumljavanja. Postoje i oni pojedinci koji nisu ni uočili da je tema niska šumovitost u Vojvodini i koje to posledice ostavlja, već su se bavili time ko je donator kampanje i kakvi prikriveni ciljevi iza toga stoje.
– Veliki deo građana, ali ne većinski, smatra da je kampanja na neki način nepotpuna i nedovoljna. Po njihovom mišljenju, povećanje površina pod šumama nije najvažnije u ovom trenutku, već je mnogo važnije očuvanje postojećih šuma, veća kontrola seče, suzbijanje korupcije, prekomerne i nezakonite seče, bolji rad inspekcije, sudova i drugih institucija, promena načina upravljanja šumama, naročito u zaštićenim područjima prirode, kao i promena društvenog stava u pravcu većeg vrednovanja ekoloških, a ne proizvodnih funkcija šuma. Ovaj deo javnosti ima izrazito nepoverenje u državne organe i javna preduzeća, koja smatra korumpiranim, ukazuje na spregu i slaganje interesa između organa koji sprovode propise i drvne industrije, smatra da povećanje šumovitosti pod ovakvim društvenim okolnostima i vrednovanjima može doneti samo još više eksploatacije i korupcije.
Svi ovi stavovi uticaće nesumnjivo i na aktivnosti naše mreže, jer želimo da što verodostojnije zastupamo interese građana u problemu šumovitosti Vojvodine. Nastavićemo pažljivo da osluškujemo kako građani reaguju, šta poručuju vlastima, ali i nama, koji smo se prihvatili toga da delujemo u ime javnosti. U bliskoj budućnosti pokrenućemo anketu na kojoj ćemo prikupiti još mišljenja i stavova građana o tome kako oni vide stanje, rešenja i prioritete.
Pošumljavanjem bi se smanjila površina poljoprivrednog zemljišta za 1,5 do 2 odsto, ali bi se za 15 do 20 odsto povećali prinosi, usled uvećane plodnosti zemljišta, rekao je Ratko Ristić, profesor Šumarskog fakulteta u Beogradu, u izjavi kojom je podržao kampanju „Pošumimo Vojvodinu“.
Po rečima prof. Ristića, pošumljavanje Vojvodine je prioritetna ekološka, ekonomska i socijalna aktivnost u narednom periodu. Trenutni stepen šumovitosti Vojvodine je oko 6,7 odsto, što je oko 140 hiljada hektara. U skladu sa Prostornim planom AP Vojvodine to bi trebalo da se poveća na 14,3 odsto, što znači da bi trebalo pošumiti dodatnih oko 180 hiljada hektara.Brojne opštine imaju šumovitost manju od 1 odsto, do svega nekoliko odsto.
„Na području Vojvodine je izražena eolska erozija, odnosno erozija izazvana dejstvom vetra, koja deluje na najplodnije obradive površine. Tada dolazi do pokretanja ogromnih količina čestica zemljišta i premeštanja na neka neželjena mesta, kao što su gradovi i sistem kanala DTD. Sa tim česticama se kreće i ogromna količina polutanata. Zato bi vrhunski ekološki i privredni cilj Vojvodine trebalo da bude uspostavljanje tih oko 180 hiljada hektara novih šuma“, rekao je prof. Ristić u izjavi podrške inicijativi mreže „Pošumimo Vojvodinu“.
Profesor Ristić je dodao da bi te nove šume primarno bile u formi šumskih zaštitnih pojaseva. Pošumljavanje bi smanjilo obradive površine za 1,5 do 2 odsto, ali bi za 15 do 20 odsto povećalo prinose, usled zaštite i uvećane plodnosti zemljišta. Takođe bi se, uspostavljanjem šumskih zaštitnih pojaseva, uspostavili i koridori za širenje i obnovu biodiverziteta. Bili bi i zaštićeni urbani centri, jer drveće sa svojom zelenom masom, zadržava ogroman deo polutanata, koji se pokreću pod dejstvom eolske erozije.
Višeredni šumski zaštitni pojasevi su idealni i da se unutar njih uspostave pešačke, trim i biciklističke staze i ostali sportsko-rekreativni sadržaji. Povećanje šumovitosti Vojvodine doprinelo bi i ublažavanju trenutnih klimatskih anomalija. Smanjio bi se efekat intenzivnog zagrevanja. Takođe bi se i oplemenio vojvođanski pejzaž i razbila ravničarska monotonija, što bi obezbedilo jedan nov duhovni i estetski sadržaj – zaključio je profesor Ratko Ristić.
Izjavu podrške prof. Ratka Ristića u celosti možete ovde pogledati.
Projekat “Pošumimo Vojvodinu – Platforma za učešće javnosti u odlučivanju o javnim politikama zaštite prirode i pošumljavanju u AP Vojvodini” sprovode Ekološki centar “Stanište” (Vršac), Udruženje za zaštitu šuma (Novi Sad), Pokret gorana Sombor i Udruženje “Zeleni most” (Banatski Brestovac).
Mreža „Pošumimo Vojvodinu“ pokrenula je peticiju kojom se traže izmene nekoliko zakona. Ove izmene otkloniće deo problema koji pošumljavanje u Vojvodini onemogućavaju ili ograničavaju.
Predlozi za izmene zakona o šumama, o poljoprivrednom zemljištu i o naknadama za korišćenje javnih dobara utemeljeni su u rezultatima istraživanja, koje je mreža sprovela krajem 2022. godine. Istraživano je kako se planira i koliko finansira pošumljavanje u Vojvodini na pokrajinskom i lokalnom nivou.
Pokrajinski fond za šume ubedljivo najviše finansira izgradnju šumskih puteva, dok se najmanje izdvaja za podizanje novih šuma. Sredstvima Fonda podignuto je samo oko 1100 hektara novih šuma u poslednjih 9 godina, jer na konkursima za pošumljavanje ima samo po nekoliko prijava godišnje. Zato najveći deo novca planiranog za ovu aktivnost ostaje neiskorišćen. To pokazuje da novac nije presudan, već da postoje drugi, sistemski problemi, koji pošumljavanje onemogućavaju ili ograničavaju.
Stanje po opštinama i gradovima je još nepovoljnije. Gotovo sve opštine su nenamenski trošile novac od naknade za korišćenje šuma. Samo njih dve imale su program korišćenja sredstava od ove naknade, a samo jedna ima višegodišnji plan pošumljavanja. Više od polovine prostornim planovima uopšte nije planiralo povećanje površina pod šumama, a ispod jedne petine njih podiže vetrozaštitne pojaseve, sa simboličnim iznosima novca.
Lista problema zbog kojih pošumljavanje izostaje se tu ne završava, ali za peticiju je odabrano nekoliko, čije rešavanje je trenutno prioritet. Zahtevi peticije su sledeći:
Skupštini Srbije: Izmenama Zakona o šumama obavezati opštine i gradove da izrade višegodišnje planove pošumljavanja na svojoj teritoriji, do određenog roka.
Skupštini Srbije: Izmenama Zakona o poljoprivrednom zemljištu obavezati opštine i gradove da izdvoje određeni procenat državnog poljoprivrednog zemljišta za podizanje vetrozaštitnih pojaseva i za pošumljavanje, u odgovarajućem kvalitetu, kao i sankciju ukoliko se ova obaveza ne ispuni. Izmenama istog Zakona izmeniti odnos rasporeda prihoda od zakupa državnog poljoprivrednog zemljišta između republičkog, pokrajinskog i lokalnih budžeta, sa 30:30:40 na 10:50:40.
Skupštini Srbije: Izmenama Zakona o naknadama za korišćenje javnih dobara ukinuti naknadu za promenu namene poljoprivrednog zemljišta radi pošumljavanja.
Skupštini AP Vojvodine: Kao ovlašćeni predlagač, da podnese Skupštini Srbije predloge za izmene zakona pod tačkama 1, 2 i 3.
Pokrajinskoj vladi: Izmenama Odluke o obrazovanju Budžetskog fonda za šume AP Vojvodine da obezbedi učešće udruženja građana i stručne javnosti u odlučivanju o programu fonda i načine izveštavanja javnosti.
Cilj je da se prikupi najmanje 10.000 potpisa građana. Primarna je klasična peticija „u papiru“, a pokrenuta je i onlajn peticija, kao način da se dopre i do internet dela javnosti. Potpise će skupljati udruženja građana koja su članice mreže, ali i sva druga udruženja i pojedinci koji žele da se uključe i doprinesu ovoj akciji.
Ukoliko želite da doprinesete peticiji, preuzmite ove dokumente, štampajte ih, prikupite potpise u vašoj lokalnoj zajednici, zatim listu skenirajte i pošaljite elektronskom poštom na adresu stanisteec@gmail.com.
Projekat “Pošumimo Vojvodinu – Platforma za učešće javnosti u odlučivanju o javnim politikama zaštite prirode i pošumljavanju u AP Vojvodini” sprovode Ekološki centar “Stanište” (Vršac), Udruženje za zaštitu šuma (Novi Sad), Pokret gorana Sombor i Udruženje “Zeleni most” (Banatski Brestovac).
Samo dve vojvođanske opštine imale su u 2022. godini program korišćenja novca od naknada za seču šume. Samo jedna ima višegodišnji plan pošumljavanja, dok 25 njih nije planiralo da poveća površine pod šumom. Samo 8 njih je u 2021. godini sadilo poljozaštitne pojaseve sa malim iznosima novca.
Za korišćenje šume i promenu namene šumskog zemljišta plaćaju se naknade. Tako onaj ko seče šumu plaća 3% od vrednosti posečenog drveta. Od toga 70% dobija pokrajina, a 30% opština na čijoj je teritoriji šuma. Zakonom je propisano da se novac od ovih naknada koristi kroz pokrajinski i lokalne fondove za šume.
U poslednjih osam godina je više od dve trećine vojvođanskih opština i gradova imalo prihode od ovih naknada. Ubedljivo najviši prihodi su redovno beleženi u Šidu, Novom Sadu, Rumi, Pećincima, Sremskoj Mitrovici, Somboru, gde su najveće površine pod šumama i gde ima najviše seče. Tamo gde nema šuma, nema ni prihoda od seče, ili su oni vrlo niski. U 2021. godini je 39 od 45 opština i gradova imalo prihode od naknada, a od toga njih 31 prihode veće od 100.000 dinara. Tako opštine sa najvećim nedostatkom šuma imaju najmanje novca za pošumljavanje, što upućuje na zaključak da se ove razlike mogu izjednačiti jedino kroz pokrajinski Fond za šume.
Novac od naknada za seču šume opštine ne troše na pošumljavanje
U poslednjih osam godina, zbirni prihodi vojvođanskih opština u gradova od ovih naknada iznosili su oko 337 miliona dinara. Ovaj novac nije utrošen namenski, jer je samo Opština Kovin imala propisani godišnji program korišćenja ovih sredstava za 2019, 2020. i 2021. godinu, dok su u 2022. godini program imale dve opštine, Kovin i Beočin. Ali čak ni Opština Kovin nije sprovodila ovaj program, jer u izveštajima za sve godine stoji da „sredstva od naknada nisu utrošena“. Sve ostale opštine nisu ni imale ove programe, te je novac od naknada završio za druge budžetske potrebe.
Vojvođanske opštine i gradovi nemaju ni višegodišnje operativne planove pošumljavanja. Njihovo usvajanje zakonom nije obavezno, ali bez njih smisleno pošumljavanje nije moguće. Ovakvu vrstu dokumenta je u 2022. godini imala jedino Opština Srbobran, koja inače spada u najmanje šumovite u Vojvodini, te je postojanje ovog dokumenta potpuno opravdano i može služiti kao primer. Nepostojanje planova možda je jedan od razloga što se opštine gotovo ne javljaju na konkurse za pošumljavanje koje raspisuje Fond za šume AP Vojvodine.
Problem nepostojanja planova pošumljavanja može se rešiti izmenama Zakona o šumama, kojima bi se opštine i gradovi obavezali da ih do određenog roka izrade. Kroz izradu planova izdvojile bi se konkretne površine za pošumljavanje i rešili imovinski odnosi, odlučilo bi se koje vrste će se saditi, ko će brinuti o šumi nakon sadnje, koliko će sve koštati. Izrada planova i kasnije njihovo sprovođenje delom bi se platilo iz pokrajinskog Fonda za šume, a delom iz lokalnog budžeta.
Pokrajina i opštine neambiciozni u planiranju pošumljavanja
Prostornim planom AP Vojvodine, koji je usvojen za period 2011–2020. godine, pošumljavanje je planirano na 1200 hektara godišnje, kao i osnivanje zaštitnih pojaseva na 800 kilometara takođe godišnje. U nacrtu novog plana za period 2021–2035. godine, koji je u proceduri usvajanja, nisu dati rezultati pošumljavanja iz prethodnog plana, niti plan očekivane pošumljenosti do kraja perioda (2035).
Sve opštine i gradovi u AP Vojvodini imaju lokalne prostorne planove, koji su usvojeni u periodu od 2006. do 2014. godine. U svim planovima date su površine šuma i šumskog zemljišta, kao i očekivana površina do isteka plana. Podaci datiraju iz perioda od 1992. do 2009. godine. Po ovim podacima, u AP Vojvodini ima 150,5 hiljada hektara šuma i šumskog zemljišta. Do 2025–2030, kada planovi ističu, planirano je da bude 160,2 hiljade hektara, što je za samo 9,7 hiljada hektara više. Čak 25 od 45 opština i gradova uopšte nije planiralo povećanje površine šuma i šumskog zemljišta, ili je to povećanje minimalno (ispod 3 odsto).
Podaci iz Programa razvoja šumarstva AP Vojvodine (2013) odstupaju od podataka iz lokalnih prostornih planova i prikazani su na dva načina – kao površina šuma i šumskog zemljišta po katastru i kao površina obrasla šumom po osnovama gazdovanja. U nijednoj opštini podaci se ne poklapaju. Po katastru ima 151 hiljada hektara šuma i šumskog zemljišta, a po osnovama gazdovanja 140 hiljada hektara obraslih šumom. Očekivana obraslost šumom do 2022. godine planirana je na 157,8 hiljada hektara. Ni republička Uprava za šume ni Pokrajinski sekretarijat za poljoprivredu i šumarstvo nemaju podatke o trenutnoj šumovitosti po opštinama, tako da se ne može utvrditi šta je od planiranog zaista i ostvareno.
Odricanjem od poljoprivrednog zemljišta do šuma
Lokalne samouprave koje su u prostornim planovima planirale povećanje površine pod šumama, činile su to na račun smanjenja površine državnog poljoprivrednog zemljišta. Ali se planirano u praksi ne sprovodi. Iako je ovo zemljište gotovo jedina površina na raspolaganju, ne postoji volja da se ono i izdvoji za pošumljavanje, jer se tako gube prihodi od zakupa. Zabeleženo je više slučajeva da opština odredi neku parcelu za pošumljavanje, a onda posle nekoliko godina istu površinu izda u zakup, pa zakupac sadnice preore ili uništi.
Programom zaštite, uređenja i korišćenja poljoprivrednog zemljišta, koji se sprovodi novcem od zakupa državnog zemljišta, jedna od zakonom propisanih mera je podizanje poljozaštitnih pojaseva. Međutim, vojvođanske opštine i gradovi se uglavnom ne odlučuju da podižu ove pojaseve. Malo je onih koji planiraju, a još manje onih koji sprovode ovu aktivnost. I iznosi utrošenog novca su minimalni, najčešće ispod milion dinara, i svake godine su sve manji. U 2016. godini samo 11 od 45 opština i gradova je za podizanje pojaseva potrošilo oko 49 miliona dinara, da bi u 2021. godini ovo spalo na osam opština sa oko 23 miliona dinara. Od toga gotovo polovina je potrošena samo u Gradu Pančevu. Osim iznosa novca, u izveštajima nema podataka o površinama, ni posađenim vrstama.
Do rešenja se može doći izmenama Zakona poljoprivrednom zemljištu, kojima treba obavezati opštine i gradove da izdvoje određeni procenat državnog poljoprivrednog zemljišta za pošumljavanje i podizanje vetrozaštitnih pojaseva, u odgovarajućem kvalitetu, kao i sankciju ukoliko se ova obaveza ne ispuni.
„Značajan broj lokalnih samouprava na teritoriji Vojvodine nije sposoban da organizuje pošumljavanje, ili ih to uopšte ne zanima“ – izjavio je 2020. godine Igor Mirović, predsednik Pokrajinske vlade, tokom obraćanja novinarima u Skupštini AP Vojvodine. Rezultati istraživanja to potvrđuju. Zato bi glavni impuls za unapređenje stanja morao doći iz Pokrajinske vlade, kroz delotvoran Fond za šume.
Projekat “Pošumimo Vojvodinu – Platforma za učešće javnosti u odlučivanju o javnim politikama zaštite prirode i pošumljavanju u AP Vojvodini” sprovode Ekološki centar “Stanište” (Vršac), Udruženje za zaštitu šuma (Novi Sad), Pokret gorana Sombor i Udruženje “Zeleni most” (Banatski Brestovac).
Kuća rodnih znanja i politika sprovela je rodnu analizu u okviru projekta „Šuma zove na dijalog“ koji od jula 2022. godine realizuje Pokret gorana Novog Sada, u saradnji sa tri članice mreže “Pošumimo Vojvodinu” – Ekološki pokret Vrbasa, Ruralni centar Sova i Dečija ekološka akademija,a koji se sprovodi u okviru programa “Ekosistem – podrška reformama u zaštiti životne sredine” koji podržavaŠvedska agencija za međunarodnu razvojnu saradnju SIDA. Cilj projekta “Šuma zove na dijalog 2” odnosio se na unapređivanje svest građana/ki i donosilaca odluka o očuvanju i unapređenju postojećih šuma, kao i povećanju površina pod šumama i njihovu negu u AP Vojvodini. Specifični ciljevi projekta bili su: povećanje svesit dece, prosvetnih radnika/ca i novinara/ki o važnosti i vrednovanju značaja šuma; medijskom kampanjom nastaviti širenje pouzdanih informacija o načinima pošumljavanja i značaju šuma; nastavljanje dijaloga između građana/ki i donosioca odluka i uspostavljanje saradnje sa lokalnim samoupravama i velikim vlasnicima/cama većih poljoprivrednih gazdisnatstava za podizanje šumskih zaštitnih pojaseva.
